مناظره‌های تلویزیونی یکی از مهم‌ترین گونه‌های رسانه‌ای است. این سنت در ایران مربوط به سال‌های اخیر نیست و پیشینه آن به سال‌های نخست پیروزی انقلاب اسلامی و تضارب آرا میان انقلابیون و نیروهای سیاسی برمی‌گردد. دراین امتداد پس از چهارونیم دهه‌ای که از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد، سنت مناظره تلویزیونی موردتوجه رسانه ملی بوده و کارشناسان درباره مسائل گوناگون نظرات خود را بیان کرده و می‌کنند تا مخاطبان بهتر بتوانند درباره مسائل مبتلابه جامعه به قضاوت بنشینند. یکی از مهم‌ترین مقاطعی که بازار چنین مناظره‌هایی داغ می‌شود، انتخابات ریاست‌جمهوری است.
به گزارش روابط عمومی رسانه ملی، در این دوره باتوجهبه اینکه عموم مردم می‌خواهند در یک تصمیم‌گیری کلان ملی شرکت کنند و مشارکت سیاسی را به نمایش بگذارند، نیاز به اطلاعات کافی برای تحلیل وقایع دارند و برگزاری مناظره‌های تلویزیونی می‌تواند نقش انکارناپذیری در مسیر انتخابات و شور حماسی آن داشته باشد تاجایی که بسیاری از صاحبنظران، نقش مناظره‌های تلویزیونی را بر نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری، چه در سال‌های 1376و 1388 و چه در سال‌های 1392، 1396 و 1400 حتمی می‌دانند. بااین‌همه، چنان‌‌که گفته شد، رویکرد رسانه ملی توجه به سلایق مختلف سیاسی بوده و تلاش شده است موضوعاتی محور برنامه‌های مناظره تلویزیونی قرار گیرد که کشش لازم برای جذب مخاطب را داشته باشد، رسانه ملی در انتخابات چهاردهم ریاست‌جمهوری همچون دوره‌های قبل با تشکیل ستاد انتخابات تلاش کرده به‌همراه کمیسیون‌های تشریفات، ارتباطات و تبلیغات، پشتیبانی و...، با بازنگری و آسیب‌شناسی مناظره‌های گذشته، شکل جدیدی از مناظره‌ها را طراحی کند.
عصر دوشنبه بیست‌و‌هشتم خرداد، اولین جلسه مناظره‌های تلویزیونی میان نامزدهای چهاردهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری برگزار شد تا رسانه ملی بار دیگر کسوت خود را به‌عنوان رسانه تأثیرگذار و پیشرو در شکل‌دهی به افکار عمومی‌به نمایش بگذارد. آنگونه که رئیس رسانه ملی در سخنانش تأکید کرده است در طراحی برنامه‌های تبلیغاتی چهاردهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری و به‌ویژه طراحی سؤالات مناظره‌ها از نظرات اندیشکده، دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی معتبر، استادان و جامعه نخبگانی بهره گرفته و تلاش شده است تا سطح کارشناسی سؤالات بالاتر رفته و شاد برگزاری مناظره‌هایی با کمترین حواشی باشیم. نگاه کارشناسان رسانه به مناظره‌های تلویزیونی که طیفی از نظرات مختلف را در بر دارد، می‌تواند افق تازه‌ای را در فضای رسانه و مشارکت سیاسی پیش روی مخاطبان بگذارد. نظرات متفاوت از دیدگاه‌های موافق تا انتقادی تنی چند از فعالان رسانه‌ای و سیاسی را در ادامه درباره مناظره‌هایی که تا زمان انتشار هفته‌نامه به روی آنتن رفته است ، مرور می‌کنیم.
محمد خوش‌چهره، اقتصاددان
مطالبه پاسخ شفاف در مقابل یک پرسش
محمد خوش‌چهره، استاد دانشگاه و اقتصاددان گفت: طرح پرسش‌هایی که کارشناسان مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و... برای پرسیدن از رئیس‌جمهور آینده کشور آماده کرده‌اند، فرصت مناسبی برای آشنایی مردم با میزان اطلاعات هر نامزد درباره قابلیت‌ها و ظرفیت‌های موجود در کشور و آخرین رویدادها در جهان است و این فرصت در عرصه مناظره‌ها نمایان می‌شود.
وی با اشاره به مهم‌ترین دلیل موفقیت مناظره‌ها از نگاه مردم متذکر شد: مناظره‌های انتخاباتی برخلاف دیگر مناظره‌ها هیجان و جذابیت دارند، به این دلیل که چنین مناظره‌هایی در ذات خود هیجان‌آورند. بقیه مناظره‌ها نیز می‌توانند جذاب باشند؛ مشروط بر آنکه نمایندگان واقعی اقشار جامعه که در جامعه پایگاهی دارند، رو‌به‌روی هم به گفتوگو بنشینند.
نماینده اسبق مجلس شورای اسلامی، درخصوص نحوه پرسش از نامزدها اظهار کرد: موضوع پرسش‌های نخستین مناظره زنده تلویزیونی نامزدها درباره مباحث اقتصادی بود که به‌شکل ترکیبی از نامزدها در نظر گرفته شد. در این دوره چند کارشناس سؤالاتی را درباره یک موضوع واحد از نامزدها پرسیدند که شاید به‌نظر ابتکار تازه‌ای بود؛ اما درعمل، به‌دلیل حضور چند پرسشگر این آسیب را نباید از نظر دور داشت که ممکن است نامزدها خود را پایبند به پاسخ همه پرسش‌ها نبینند.
خوش‌چهره تصریح کرد: توصیه من این است که یک سؤال مشخص و شفاف ازسوی یک کارشناس از نامزدها پرسیده شود. تجربه اولین مناظره می‌گوید که نامزدها با این شکل ممکن است از پاسخ شفاف شانه خالی کنند. به‌عنوان نمونه، در موضوع شفافی مانند تورم بهتر بود یک سؤال مشخص پرسیده شود تا مفر پاسخ ندادن شفاف به روی نامزد بسته شود.
این کارشناس اقتصادی با اشاره به لزوم رعایت اخلاق در مناظره‌ها گفت: یکی از روش‌هایی که برخی نامزدهای انتخاباتی در مناظره به کار می‌برند، اثبات خود ازطریق نفی دیگری است. یعنی نامزدها به جای اینکه به سؤال کارشناس پاسخ دهند یا درباره برنامه‌هایشان صحبت کنند، تلاش کنند با زیر سؤال بردن رقبا، آن‌ها را تخریب و نفی کنند تا این پیام را به مردم منتقل کنند که رقیب خوب نیست؛ اما من می‌توانم مسائل شما را حل کنم.
خوش‌چهره در پاسخ به این پرسش که پخش مناظره‌ها در تهییج افکار عمومی چقدر مؤثر بوده است، توضیح داد: بازخوردهای مردمی نشان می دهد مباحث داغ مناظره، مردم را برای مشارکت بیشتر در انتخابات تشویق کرده تا با علاقه و انگیزه بیشتری پای صندوق رأی حاضر شوند. در این دوره سازمان صداوسیما با برنامه‌ریزی برای پخش برنامه‌های متنوع و متعدد از شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی که اختصاص به معرفی نامزدهای انتخاباتی و برنامه‌هایشان داشت، توانسته در مشارکت مردم مؤثر باشد.
حسن بیادی، فعال سیاسی
نقش مهم مجری در مناظره
حسن بیادی، فعال سیاسی با اشاره به حضور فعالانه صداوسیما در عرصه انتخابات گفت: رسانه ملی در این دوره به‌لحاظ محتوایی توانسته خیلی خوب ظاهر شود. کار رسانه ملی در مناظره‌ها انتقال دیدگاه‌ها و برنامه‌های نامزدها به‌شکلی بی‌واسطه و بی هیچ نوع دخل و تصرف است.
وی افزود: باتوجهبه اینکه مناظره‌ها می‌توانند در انتخاب مخاطب مؤثر باشند، مردم انتظار دارند مناظره‌ها به‌سمت گفت‌وگوهای چالشی پیش بروند و مبنای مباحث برای مخاطبان از دغدغه‌‌های مردم گرفته شود. آن‌ها دوست دارند حرف‌هایی از نامزدها بشنوند که در فرصت دیگری نمی‌توانستند بشنوند. البته برای این مبحث که مناظره‌ها در افزایش مشارکت مخاطبان چقدر مؤثر بوده، باید کار آماری انجام داد و با پشتوانه علمی صحبت کرد.
عضو پیشین شورای شهر تهران با انتقاد از نامزدها در عدم پاسخگویی شفاف به سؤالات گفت: متأسفانه نامزدها از زمانی که در اختیار داشتند، برای قدرت‌نمایی در فضای مناظره و صحبت کردن علیه رقبای خودشان استفاده کردند.
بیادی با اشاره به میزان اختیار مجری مناظره اظهار کرد: نحوه اجرای مجری و اختیاراتی که به او داده بودند، بازدارنده این تشویش و فرار از پاسخگویی نبود. به‌نظرم، مجری باید با نگه داشتن زمان نامزدی که خارج از سؤال کارشناس صحبت می‌کرد، او را به پاسخگویی در مسیر موضوع مناظره هدایت می‌کرد. ازاین‌رو امیدوارم در مناظره‌های بعدی مجری نقش فعال‌تری داشته باشد.
وی با تأکید براینکه مخاطب مناظره‌کنندگان همه مردم هستند، گفت: معمولاً مباحثی که در مناظره مطرح می‌شود، مباحث روز جامعه است و مردم با علاقه مناظره‌ها را دنبال می‌کنند و درپی دریافت پاسخ سؤالاتشان هستند؛ پس مناظره باید به‌شکلی مدیریت شود که اگر نامزدی از پاسخ طفره رفت و فقط به‌فکر تخریب رقبا بود، کنترل و حقوق شهروندان مراعات شود.
عباس اسدی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی
شعار های کلی و مبهم‌گویی بی‌نتیجه است
عباس اسدی، عضو هیئت‌علمی ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی که از روند برگزاری مناظره اول رضایت نداشت گفت: در این مناظره شاهد حرف جدیدی از سوی نامزدها نبودیم و شاهد شعارهای کلی با اهداف مبهم بودیم و به‌اصطلاح، این مناظره چنگی به دل نزد.
استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: در مناظره باید نقاط ضعف همدیگر را بدون حاشیه‌سازی و تنش آورد تا بتوان در پَس آن به شناخت از نامزد، برنامه‌ها و کارنامه او رسید.
وی در خاتمه خاطر نشان کرد: امیدوارم در مناظره‌های بعدی شاهد حرکت جدی نامزدها در شناسایی نقاط ضعف و واکاوی آن‌ها در برنامه باشیم.
اکبر معصومی، تحلیلگر سیاسی
جایگزینی رفتار عقلانی به‌جای رفتار احساسی
اکبر معصومی، تحلیلگر مسائل سیاسی گفت: مناظره نخست را می‌توان از چند بعد بررسی کرد. نخست اینکه باید به صداوسیما تبریک گفت که برنامه‌ای در سطح بالا برگزار کرد. برنامه‌ای به‌دوراز چالش و به‌دوراز پاسخ‌ها و رفتارهای پوپولیستی.
تحلیلگر مسائل سیاسی ادامه داد: بهره گرفتن از کارشناسان و طرح سؤال‌هایی که از دغدغه مردم نشئت گرفته و به‌سمت شفاف‌سازی حرکت می‌کند، ازجمله مزیت‌های این مناظره بود.
وی افزود: صداوسیما برنامه‌ای به‌دوراز تنش همراه بااخلاق‌مداری ارائه کرد که در مناظره‌های قبلی شاهد آن نبودیم و ان‌شاءالله در چهار مناظره دیگر نیز این روند ادامه داشته باشد.
وی خاطرنشان کرد: صداوسیما به‌خوبی نشان داد که در این مناظره‌ها رفتار بی‌طرفانه دارد و این طرز رفتار باعث شد اعتبار آن از سوی مردم به‌شدت بالا رود.
معصومی‌گفت: نخستین مناظره به روشی پیش رفت که همه مخالفان جمهوری اسلامی و کسانی که تلاش می‌کنند از دل مناظره‌ها چالش امنیتی برای جمهوری اسلامی ایران ایجاد کنند، دریافتند این فرصت از مخالفان نظام گرفته شده و شاهد ناامیدی آن‌ها بودیم.
تحلیلگر مسائل سیاسی ادامه داد: در این مناظره‌ها سطح خواسته‌های مردم به‌خوبی دیده شد و رفتار احساسی که قبلاً وجود داشت، تبدیل به رفتار عقلانی در سطح جامعه شد.
وی تصریح کرد: در مناظره‌های قبلی شاهد این بودیم که بحث و صحبتی جامعه را به‌سمت انتخاب‌های احساسی پیش می‌برد؛ درحالی‌که در این مناظره با مدیریت صداوسیما از رفتارهای احساسی جلوگیری شد.
معصومی ضمن اشاره به موضوع مناظره که اقتصادی بود، گفت: توجه به ابعاد داخلی پیشرفت در این مناظره حرف اول را می‌زد و نشان داد که جمهوری اسلامی ایران در سیاست خارجی خود از رویکرد تک‌بعدی برجام خارج‌شده و به سمت داخل کشور توجه دارد. برجام که هشت سال کشور ما را به‌سمت تعطیلی برده بود، در این مناظره‌ها کمترین جایگاه را به خود اختصاص داد و شاهد سیاست خارجی عقلانیت‌محور و متوازن بودیم. وی افزود: از دل این مناظره‌ها توانستیم به جامعه این گزاره را القا کنیم که جمهوری اسلامی ایران در مدار آرامش قرار دارد و این درخت به‌اندازه‌ای تنومند شده است که اگر سال‌ها پیش تصور می‌شد که می‌توانند جامعه را به‌سمت اقدامات ضد جمهوری اسلامی‌ببرند، در این مناظره این امکان از آنان گرفته شد.
احسان پوری، استاد دانشگاه
ساختار خوب طراحی‌شده برای مناظره‌ها
احسان پوری، فعال رسانه‌ای و استاد دانشگاه معتقد است ساختار دکور و طراحی صحنه را بهتر از این می‌شد انجام داد و چینش و نحوه نشستن نامزدها بهتر بود پشت یک میز طراحی می‌شد تا افراد راحت‌تر امکان گفتوگو داشته باشند.
پوری درباره ساختار گفتوگو اما نظری مساعد دارد. او گفت: ساختاری که صداوسیما طراحی کرده، ساختاری خوب است و قدرت تعاملی و گفتوگو را بالا می‌برد، اما با همه محاسنی که داشت، نامزدها ترجیح دادند در وقتی‌که در اختیارشان است، بیشتر از گفتمان خودشان صحبت کنند تا پاسخ به پرسش‌ها و امیدوارم در مناظره‌های بعدی این موضوع برطرف شود.
وی از اجرای خسروی به‌عنوان مجری برنامه تقدیر کرد و گفت: اجرای خوبی از مجری برنامه شاهد بودیم و این امر را می‌توان در عدم دخالت وی در گفت‌وگوها و سخنان نامزدها دید. اینکه همه‌چیز برنامه‌ریزی‌شده بود و وقت جلسه گرفته نمی‌شد، عالی بود.
پوری از محتوای ارائه‌شده توسط نامزدها ابراز ناخرسندی کرد و گفت: تصور می‌شود محتوایی که ازسوی نامزدها ارائه شده، انتظارات مردم را برآورده نکرده است. محور اقتصادی برنامه به‌عنوان نخستین بحث مناظره که دغدغه اصلی مردم است، انتخاب شایسته‌ای بود و سؤال‌های خوبی ازسوی کارشناسان متخصص پرسیده شد. این مدرس دانشگاه البته اعتقاد دارد که دادن زمان بیشتر برای پرسش‌های طرح‌شده، امکان پاسخگویی مشخص ازطرف نامزدها را بهبود می‌دهد.
پوری به وجوه مثبت مناظره نخست پرداخت و گفت: با توجه به فرمایشات مقام معظم رهبری که فرمودند حتی‌الامکان وارد این بحث‌ها نشوید و به مسائل اساسی بپردازند، تا حدی این امر رعایت شد. این فعال رسانه‌ای ادامه داد: در این مناظره سعی شد از حاشیه‌ها جلوگیری شود، امری که لازمه جامعه است. معتقدم مردم از زدوخوردهای سیاسی خسته شده‌اند و به منبعی راستین برای دریافت سؤالات خود نیاز دارند.
وی در خاتمه اظهار کرد: امیدوارم در مناظره‌های بعدی هم ازطرف نامزدها که وزنه اصلی هستند و هم با اعمال شیوه‌نامه‌ای از سوی صداوسیما به موضوعات محوری‌تر و خاص‌تر پرداخته شود.
امیدعلی مسعودی، رئیس دانشکده ارتباطات سوره
پوست‌اندازی مناظره‌ها با نزدیک شدن به زمان انتخابات
امیدعلی مسعودی، رئیس دانشکده ارتباطات دانشگاه سوره گفت: به‌لحاظ ساختار دکور استودیو، فاصله بین مجری و نامزدها زیاد بود و معتقدم از دید زیبایی‌شناسی بهتر بود این حجم از فاصله کمتر شود.
او هم از کارشناسانی است که پس از مناظره اول با نحوه نشستن نامزدها روی مبل مخالف بود؛ نگاهی که البته با تغییر چیدمان صحنه در مناظره دوم اصلاح شد.
مسعودی با اشاره به ضرورت پاسخگویی نامزدها به مسائل و مشکلات مردم گفت: امیدوارم در مناظره‌های بعدی شاهد کلی‌گویی نباشیم.
این استاد دانشگاه گفت: فاصله زیادی تا زمان انتخاب نداریم و هرچه به زمان رأی‌گیری نزدیک‌تر می‌شویم، مناظره‌ها پوست‌اندازی کرده و توجه مخاطبان را بیشتر به خود جلب می‌کند.