از وقتی اولین مسابقه تلویزیونی با نام «هجی» درشبکه بی‌بی‌سی پخش شد چیزی نگذشت تا تلویزیون ایران هم «نقاب سیاه» را پخش کند. در این میان مثل همیشه رادیو پیشرو این حرکت بود و این جعبه جادو بود که از آن تقلید کرد.
مولفه‌های گوناگونی در ساخت مسابقه‌های تلویزیونی وجود دارد که شاخص‌ترین آن‌ها جایزه است؛ منبعی انگیزه‌بخش برای شروع و پایان یک مسابقه. بعد از نوع و مقدار جایزه، محتوا، خودنمایی می‌کند. هرچه محتوا متنوع‌تر باشد مخاطب بیش‌تری در تور می‌افتد. البته این محتوا هم به زیر مجموعه‌هایی وابسته است که اتفاقا در پربیننده‌تر کردن مسابقه، نقش اساسی دارد وآن عبارت است از فرایند طرح و برنامه، شکل اجرا و در نهایت خلاقیت عوامل دست اندرکار در ایجاد چالش برای شرکت‌کننده در مسابقه.
اتاق‌های فکر، ضرورت فراموش شده‌ای است که اگر به خوبی از آن بتوان بهره گرفت موجب شکوفایی همه زحمات عوامل و دست‌اندرکاران در ساخت یک برنامه موفق خواهد شد. درست به مثابه زدن گلی حیاتی در مسابقه و دیداری مهم که تا سال‌ها خاطره‌اش در یاد خواهد ماند.
رسانه ملی درکارنامه خود و در بخش سرگرمی، آثار موفقی چون «مسابقه هفته» را در دهه70دارد که با اجرای مرحوم منوچهر نوذری علاوه برکسب عنوان برنامه پربیننده آن دهه، پایه‌گذار اصطلاح
«از کی بپرسم» شد که دستمایه محاوره‌های روزانه برخی از ما با گذشت بیش از دو دهه است.
عنصر بعدی و اثرگذار در این شکل برنامه‌سازی سخت، اجرای مسابقه است. هنرمندان، ورزشکاران، چهره‌های شاخص علمی و فرهنگی برای بیش‌تر و بهتر دیده شدن این برنامه کمک می‌کنند، ولی شهرت تنها کافی نیست و این خود اگر به درستی انتخاب نشود و مجری مسابقه از پس کار بر نیاید، عاملی برای ندیدن برنامه خواهد شد که نمونه‌های بسیاری دارد.
گاهی زنده بودن مسابقه وحضور تماشاگر در استودیو به مدد عوامل تولید می‌آید که این مسابقه بهتر و بیش‌تر دیده شود، ولی همه می دانیم که عمده‌ترین عامل جاذبه در مسابقه تعلیق است. اگرچه از آرایه و طراحی برنامه هم نمی‌توان غافل شد.
تلویزیون، گام به گام نمونه‌های مختلفی از مسابقه‌های متفاوت را طر احی وتولید کرد که نمونه‌های شاخص این نوع برنامه‌سازی در چند سال اخیر «هوش برتر» و «سرزمین دانایی» بود. تولیداتی که می‌توان آن‌ها را در زمره یا دسته نخبه‌گرا و تخصصی جای داد. اگرچه هر دو اثر، مخاطبان عام را هم به خود جذب کردند.
«مردان آهنین» ازجمله آثار تولیدی بود که باهدف سرگرمی‌با چاشنی ورزشی نزدیک به یک دهه پخش می‌شد و شاید اگر برخی حواشی ایجاد شده نبود این روند ممکن بود ادامه پیدا کند.
در کارنامه سیما آثار ترکیبی هم به چشم می‌خورد. مسابقه «برنده باش» از این جمله آثار ترکیبی بود که برای جذب بیش‌تر مخاطب، اجرای آن را به یک ستاره سینمایی سپرده بودند و برای اطمینان بیش‌تر هم جایزه بالای100 میلیونی، پیوست این انتخاب شده بود. این مسابقه مدتی کوتاه پخش شد، ولی در یادها ماند.
برای اولین بار والدین و بچه‌ها، پایشان به یک مسابقه تلویزیونی کشیده شد که این وجه تمایز بر جذابیت و بیش‌تر دیده شدن آن افزود. «کودک شو» که اتفاقا اجرای آن هم به یک بازیگر واگذارشده بود در نوع و شکل خود جزو اولین‌ها بود. حضور هم‌زمان یک خانواده و شرکت در یک مسابقه باعث این جذابیت می‌شد وگرنه همه ما هنوز «مسابقه محله» را با اجرای روشن پژوه به یاد داریم که با وجود خاص بودنش برای نوجوانان، سایر گروه‌های سنی را هم به دیدن این مسابقه ترغیب می‌کرد.
گاهی هم مسابقه‌ای به شکل اجرای گروهی در تلویزیون دیده شده که مسابقه «فرمانده» از این نوع بود. در این مسابقه، شرکت‌کنندگان به شکل گروهی در مسیری تعیین شده یا دربازه زمانی مشخص به تعدادی از نشان‌ها دست می‌یافتند و مراحل مسابقه را یکی پس از دیگری طی می‌کردند. این نوع مسابقه هم به دلیل شکل اجرای آن که درفضایی باز بود و هم ترکیب و درآمیختن هوش با آمادگی جسمانی، با استقبال خوب مخاطبان روبه‌رو شد و با اینکه فقط مردان می‌توانستند در آن شرکت کنند و مثل مسابقه «سرزمین دانایی» خانم ها در آن حضور نداشتند، بینندگان خانم هم این مسابقه را دنبال می‌کردند.
اکثر تولیدات تلویزیونی و رادیویی با الهام از نمونه‌های ساخته شده در کشورهای دیگر ساخته شده‌اند که نمونه بارز و در حال پخش آن، مسابقه «عصر جدید» است. این مسابقه با اینکه کپی برابر اصل دیگر کشورهاست، به دلیل جدید بودن یا اولین نمونه بومی‌شده‌اش در ایران درجایگاهی درخور توجه دیده می‌شود. اگرچه تلویزیون ایران قبل از «عصر جدید» مسابقه «رالی ایرانی» را که مشابه نمونه خارجی آن بود تهیه وتولید کرده بود، ولی «عصر جدید» به دلیل تنوع وتکثر شرکت کننده درجذب مخاطب موفق تر عمل کرده‌است.
«دستپخت» از جمله مسابقاتی بود که شاید موضوع آشپزی برای برگزاری چندین دوره شدن آن باور پذیر نبود، ولی شکل و محتوای به روز شده آن کمک کرد تا این مسابقه هم با مخاطب نسبتا خوبی روبه‌رو شود.
البته این طور نبوده که هر مسابقه تولید شده‌ای با استقبال مخاطب روبه‌رو شود. به نظر می‌رسد همکارانی که هم اکنون مشغول تولید این گونه برنامه‌ها هستند باید توجه کنند که این کار از ظرافت ودقت بی‌مانندی برخوردار است واگر به هر یک از عناصر مهم تولیدی‌اش، بی‌توجهی شود نه تنها دیده نخواهد شد، بلکه با بازخورد منفی مخاطبان هوشیار که حالا برای دیدن برنامه‌ها، باهدف برنامه‌ریزی می‌کنند و اختیار جایگزینی برنامه دیگر را دارند روبه‌رو خواهد شد و در یک کلام این کار آنقدر تخصصی است که صرف داشتن عنوان تهیه‌کننده نمی‌تواند تضمینی برای تولید موفق آن باشد.
شش ماهه دوم سال، مجال خوبی بود برای دست اندرکاران تولید در رسانه که با توجه به حضور بیش‌تر مخاطب درخانه در ارائه آثار تولیدی خود موفق عمل کند. تلویزیون علاوه بر پخش ثابت «عصر جدید» هم اکنون در شبکه‌های مختلف خود، مسابقاتی چون «ایران»و «پنج ستاره» را دارد که درشکل ادامه‌دار در حال تولید و پخش هستند و امید می‌رود با توجه به شیوع ویروس کرونا و توصیه مسئولان بهداشتی کشور به تردد کم‌تر و درخانه ماندن، بتوانند در پرکردن ساعت‌های طولانی بودن درمنزل باهدف سرگرم‌سازی همه اهالی خانه، ارتقای آگاهی، پرورش جسمی وفکری و... موفق عمل کنند. اگرچه این آرزو باید با تقویت اوضاع مالی سازمان تحقق عینی پیدا کند تا همکاران ما در بخش تولید و پخش این آثار تنها دغدغه و دقت در زمینه تولید را داشته‌باشند.
نیکروز ابراهیمی