از آغاز کار رسانه‌های جمعی، همواره شعر و موسیقی به عنوان رکن‌هایی از ارکان اصلی در بیان مفاهیم مطرح بوده‌اند. سازمان صداوسیما هم به عنوان مهمترین رسانه کشور نگاهی ویژه به این امر داشته و پس از انقلاب هم با توجه به نقش این عرصه در انتقال مفاهیم ارزشی و انقلابی، توجه ویژه‌ای به این امر کرده و ساختاری اختصاصی برای موسیقی و سرود، گاه با عنوان مرکز، گاه اداره کل و اکنون با عنوان دفتر موسیقی و سرود در نظر گرفته است.
به گزارش روابط عمومی رسانه ملی، فراز و فرود تغییرات ساختاری و اهمیت آگاهی از فعالیت‌های امروز این بخش از سازمان، ما را بر آن داشت تا گفت وگویی با محمدمهدی نراقیان، مدیر جوان دفتر موسیقی و سرود سازمان داشته باشیم:
ساختار فعلی دفتر موسیقی و سرود برای صدور مجوز در زمینه شعر و موسیقی چگونه طراحی شده و آیا همه آثار موسیقایی و اشعارشان برای پخش از شبکه‌های ملی، استانی و برون‌مرزی الزاماً باید از این دفتر مجوز داشته باشند؟
براساس مصوبات سازمان، هر قطعه موسیقی که قرار باشد از آنتن هر کدام از شبکه‌های رسانه ملی از شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی ملی، استانی و برون‌مرزی پخش شود، باید مجوز پخش دفتر موسیقی و سرود سازمان را داشته باشد. این دفتر در دو حیطه اصلی فعالیت می‌کند: یکی سیاستگذاری و مدیریت سبد موسیقی سازمان که مأموریتی درون‌سازمانی محسوب می‌شود و دیگری تقویت و تثبیت مرجعیت موسیقایی سازمان صداوسیما که مأموریت برون‌سازمانی است.
زمانی که از سبد موسیقی سازمان می‌گوییم، منظورمان میانگین هزار قطعه پخش شده در ماه از هر کدام از شبکه‌هاست: از رادیو آوا گرفته تا شبکه‌های تخصصی. این میزان، حدود 20درصد آنتن سازمان را تشکیل می‌دهد. به طور متوسط، هر ماه بین 12 تا 20 هزار قطعه موسیقی (با تکرار 70 هزار نوبت) از شبکه‌ها پخش می‌شود.
روال کار صدور مجوز هم به این صورت است که به همه مدیران شبکه‌ها، مدیران پخش و هر کدام از عوامل برنامه‌ساز (مثل تهیه‌کننده یا آهنگساز و...) که مدیر شبکه تأیید کند، رمز دسترسی به سامانه آرشیو موسیقی و سرود سازمان داده شده و آن‌ها می‌توانند به این سامانه وارد شوند، قطعه‌ای را که خواهان پخش آن هستند، جستجو کنند که آیا مجاز هست یا خیر. در این سامانه بیش از 80 هزار قطعه موسیقی با اعلام نظر دفتر موسیقی درباره مجاز یا غیرمجاز بودن آن ثبت شده است. اگر در این سامانه اثر مورد نظر یافت نشد یا قطعه جدیدی بود، آن قطعه برای ارزیابی به این دفتر ارسال می‌شود و در اینجا بررسی و اعلام‌نظر می‌شود که پس از این هم در سامانه ثبت و هم به صورت مکتوب پاسخ متقاضی ارائه خواهد شد.
آیا سازوکاری برای رصد شعر و موسیقی آثار پخش شده از شبکه‌ها در دفتر وجود دارد؟ و اگر اثری بدون مجوز پخش شود، چه روندی پیگیری می‌شود؟
پیش از این بخش‌های مختلف سازمان، به صورت موردی و با روش نمونه گیری، پخش موسیقی را رصد می‌کردند، اما از اسفندماه 98 با سازوکاری که ایجاد شده و تأمین زیرساخت‌ها تمام قطعات باکلام رصد شده و پس از ثبت با سامانه آرشیو تطبیق داده می‌شوند.
به طور کلی می‌توان گفت اوضاع پخش موسیقی در سازمان، برخلاف تصور عمومی موجود، قابل پذیرش است؛ اگرچه تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله دارد. میزان تخلف شبکه‌ها کمتر از 15 درصد است. این میزان از ابتدای سال جاری که گزارش رصد برای شبکه‌ها و مسئولان مرتبط ارسال می‌شود، به صورت محسوس کاهش یافته است.
البته دغدغه اصلی ما در دفتر موسیقی، توزیع گونه موسیقی پخش شده، کیفیت انتخاب موسیقی و میزان تناسب آن با مأموریت و ماهیت شبکه است، اما در خصوص تخلفات هیچ مماشاتی نداریم. در مواردی هم که تخلفات ادامه داشته یا برای ما محرز شده که عامدانه بوده است، مسئولان امر به شوراهای نظارتی سازمان معرفی و برخورد شده است.
در گزارش رصد که به طور ماهانه ارائه می‌شود همه موارد از کارهای پخش شده و نامشان، تکرار آن‌ها، تا محاسبه پرتکرارترین قطعات، پرپخش‌ترین خواننده، پرتعدادترین تخلف‌ها و.... اعلام می‌شود تا برای مسئولان امر تصویر جامع و کاملی از موسیقی پخش شده شکل بگیرد.
بنا بر قاعده کلی هر یک از آثار که بدون مجوز ما پخش شود، فارغ از کیفیت کار، تخلف محسوب می‌شود و با آن برخورد می‌شود. معتقدیم گرچه مدیران شبکه‌ها و مدیران پخش از کارشناسان رسانه و صاحبنظر هستند، اما چون حوزه موسیقی حوزه‌ای تخصصی است، باید حتماً این مجوز را از دفتر موسیقی و سرود سازمان کسب کنند.
آیا سرعت پایش تناسبی با سرعت آنچه روی آنتن رخ می‌دهد، دارد؟
اکنون زیرساخت‌های سامانه پایش ما پس از دوره آزمایشی در حال تقویت است. نیروی انسانی آن در حال تکمیل و فاصله ما با آنتن هم رو به کم شدن است. البته به صورت طبیعی این فاصله وجود دارد چون باید فرآیند بازنگری صورت پذیرد؛ اما تلاش می‌کنیم این فاصله را با بازخوردی که از کارشناسان موسیقی، مستقر در شبکه‌ها، واحدهای اقماری دفتر موسیقی و سرود که در سه معاونت سیما، امور استان‌ها و صدا داریم و همچنین رصد فضای مجازی به حداقل برسانیم.
آیا شیوه‌نامه‌های بررسی شعر و موسیقی مطابق نیاز مخاطب امروز به‌روز شده‌اند؟ برای تدوین شیوه‌نامه‌ها از نظر چه کارشناسانی بهره می‌برید؟
از گذشته نحوه بررسی موسیقی در سازمان و کشور به این صورت بود: قطعه‌ای که تولید می‌شد برای بررسی به شورایی تخصصی می‌رفت، اما برای این شوراها آیین‌نامه مصوبی وجود نداشت و بر اساس معیارهایی که مورد توافق بود یا مصوبه‌هایی که به صورت موردی ثبت شده بود، کارها مورد بررسی قرار می‌گرفت.
در حال حاضر، تدوین آیین‌نامه تخصصی در سه حوزه در دستور کار قرار گرفته که شامل حوزه شعر، حوزه موسیقی و حوزه فقهی موسیقی است که کار مشترکی با مرکز پژوهش‌های اسلامی قم محسوب می‌شود.
اکنون ویرایش سوم شیوه‌نامه موسیقی تهیه شده و در حال نهایی شدن است. این شیوه‌نامه برای آثار موسیقایی از نظر فرم، ملودی، ریتم، تنظیم، نحوه اجرا، اصول آکوستیک و مهندسی صدا تدوین شده است. در شیوه‌نامه شعر هم به مضامین، دسته‌بندی و رده‌بندی شاعران، فرم شعر و ترانه، لحن و زبان شاعرانه و... پرداخته شده که در حال تکمیل است. در حوزه فقهی موسیقی هم بر مبنای فتاوای علما و مراجع و کتاب «غنا»ی مقام معظم رهبری هم مباحثی مطرح شده، اما هنوز به مرحله عملیاتی شدن نرسیده است.
یکی از جدیدترین تصمیم‌هایی که در حوزه شعر گرفته شده و به زودی اعلام خواهد شد، تشکیل شورای عالی شعر سازمان است که با حکم ریاست سازمان تشکیل شده و احکام اعضای آن به زودی اعلام خواهد شد. این شورا متشکل از کارشناسان خبره و به‌روز حوزه شعر و کارشناسان رسانه است که وظیفه سیاستگذاری در حوزه شعر، نحوه صدور مجوز و استفاده از شاعران و برنامه‌های شعرمحور را بر عهده دارد.
برای نحوه بررسی بر اساس شیوه نامه‌ها، سامانه‌ای طراحی شده است که در مرحله آزمایشی است. در این سامانه هر شبکه، هرقطعه‌ای را که می‌خواهد پخش شود بارگذاری می‌کند. سامانه آن را به کارشناسان مربوطه ارجاع می‌دهد و این کارشناسان بر اساس شیوه‌نامه‌ها نظرشان را در سامانه ثبت می‌کنند. اکنون با توجه به اینکه هنوز سامانه به طور رسمی‌به بهرهبرداری نرسیده، روال کار حدود یک هفته طول می‌کشد که با آغاز به کار رسمی این سامانه، به حدود 3 روز تقلیل می‌یابد. البته در حال حاضر هم تعامل ما با شبکه‌ها به نحوی است که در موارد خاص، شبکه‌ها به طور مستقیم در تماس با ما استعلام می‌گیرند. ما هم در سریع‌ترین زمان بررسی و اعلام نظر می‌کنیم. بنایمان در کار بر تعامل با شبکه و بر این است که بیشترین تنوع را در حوزه موسیقی در رسانه ملی داشته باشیم. علاوه بر این برای تعامل بهتر با شبکه‌ها جلسات منظمی‌با مدیران شبکه‌ها و مدیران پخش داشته‌ایم و نظر آن‌ها و نیازهایشان را جویا می‌شویم و در حوزه تخصصی مشورت می‌دهیم.
تمرکز دفتر موسیقی و سرود در حال حاضر بیشتر بر تولید چه آثاری است؟ آیا بیشتر بر کمیت متمرکز هستید یا کیفیت؟
زمانی همه نیازهای موسیقایی سازمان توسط خودش تأمین می‌شد و همه قطعاتی که تولید می‌شد، تولید سازمان بود. چون تولید این آثار امکانات انحصاری نیاز داشت و هزینه‌بر بود. اکنون حجم انبوهی از تولیدات موسیقایی در خارج از سازمان تولید می‌شود که می‌توانیم از میانشان گلچین کنیم. این حجم از تولید مأموریت ما را تغییر داده و اکنون بر بخشی از تولیدات متمرکز هستیم که یا در بیرون از سازمان کمتر تولید می‌شوند، موضوعی خاص دارند و در جریان تجاری موسیقی قرار نمی‌گیرند؛ یا نیازهای خاص سازمان در حوزه موسیقی را پوشش می‌دهند مثل آرم استیشن‌های برنامه‌های سیاسی یا برنامه‌های ورزشی و یا کارهای شاخصی که ظرفیت تولید آن در خارج از سازمان فراهم نیست؛ مثل کارهای فاخر ارکسترال.
الان آرایش تولید ما به گونه‌ای است که در زمان نیاز، امکان واکنش سریع به اتفاقات روز برای ما فراهم است. برای مثال، در ایام شهادت سردار سلیمانی، اولین کارهای تولیدی ما در کمتر از 12 ساعت آماده شد که در نوع خود یک رکورد است. در یک هفته اول بیشتر از 30 قطعه موسیقی و 10 قطعه نماهنگ تولید شد و در اختیار شبکه‌ها قرار گرفت.
حوزه نماهنگ هم به عنوان یک رسانه فراگیرجدید که هم در دنیا و هم در کشور رواج یافته، از حوزه‌های مهم ماست که در آن فعالیم. رسانه ملی مهمترین مصرف کننده نماهنگ است و باید در این زمینه شاخص باشد.
ما برای هدایت جریان تولید نماهنگ اولین جشنواره نماهنگ فجر را سال 97 برگزار کردیم و امسال هم بنا داریم دومین جشنواره را برگزار کنیم.
دفتر موسیقی و سرود سازمان در این حوزه فقط تولید شاخص دارد که به عنوان الگو به شبکه‌ها ارائه می‌دهد و اگر سفارشی نداشته باشیم یا نیازسنجی نیازی را نشان ندهد و از نظر فرمی تجربه جدیدی نباشد، کاری تولید نمی‌کنیم.
حوزه دیگر فعالیت ما، احیای نهضت سرود است. یک سوم از تولیدات ما در قالب سرود است و بسیاری از آن‌ها جریان‌ساز شده‌اند. از جمله نماهنگی که برای میلاد امام حسین (ع) تولید شد و مورد تقدیر مقام معظم رهبری هم قرار گرفت و در تاریخ سازمان کم‌سابقه بود.
رویکرد دفتر خصوصاً در دوره جدید در زمینه کارهای تولید مشترک با دیگر نهادها و همچنین تولید نماهنگ چیست؟
شبکه وسیعی از نهادهای فعال در زمینه موسیقی از دستگاه‌های دولتی تا تولیدکننده‌های بخش خصوصی و افراد و گروه‌های فعال در جبهه فرهنگی و گروه‌های سرود با ما مرتبط هستند. ما با این‌ها کار مشترک تولید می‌کنیم که گاهی این مشارکت جنبه حمایتی دارد و ما کار را به آن‌ها سفارش می‌دهیم و گاهی به منظور تجمیع ظرفیت‌ها این مشارکت شکل می‌گیرد و ما ظرفیت‌هایمان را در اختیار این بخش‌ها قرار می‌دهیم. بسیاری از ظرفیت‌های جدیدی که در این حوزه به سازمان اضافه شدند، استعدادهای موجود در شهرستان‌ها بودند که با حمایت صورت گرفته، شناخته و معرفی شدند.
در خصوص موسیقی تیتراژ برنامه‌ها خصوصاً سریال‌ها چه نظارتی انجام می‌شود؟ آیا برای ارائه مجوز، به همخوانی با محتوای سریال هم توجه می‌شود؟
موضوع تیتراژ یکی از مهمترین فصل‌های کار دفتر موسیقی و سرود سازمان است. مهمترین ظرفیت رسانه‌ای موسیقی و شعر در کشور ما تیتراژها هستند؛ هم از نظر زمان پخش و هم پرمخاطب و پرتکرار بودن. تیتراژها هم مانند سایر قطعات موسیقی، باید قبل از پخش مجوز بگیرند، اما در این زمینه حساسیت ویژه داریم که هر چه بیشتر به سمت برنامه‌های نمایشی می‌رود این حساسیت بیشتر خواهد شد. یک خواننده با اجرای یک تیتراژ به مقدار قابل توجهی در مسیر حرفه‌ای پیشرفت می‌کند. از نظر ما صرفاً مجوز پخش داشتن برای انتخاب تیتراژ یک برنامه ملاک نیست؛ بلکه باید بین کیفیت موسیقی تیتراژ و صلاحیت عوامل آن با برنامه و اهمیت آن تناظر وجود داشته باشد. در تدوین شیوه‌نامه‌ها هم اصول خاص برای تیتراژ در نظر گرفته می‌شود. البته از نظر همخوانی با محتوا به اعتقاد من تیتراژ نباید تناظر یک به یک با محتوای سریال یا برنامه داشته باشد. تیتراژ اثری مستقل است که انتخاب آن به سلیقه سازنده برنامه بستگی دارد.
ارکستر سمفونیک سازمان اکنون در چه وضعیتی است و آیا تغییری در وضعیت آن ایجاد شده است؟
ارکستر سمفونیک، پیچیده‌ترین شکل اجرای هنری در جهان است و برای سازمان‌های رسانه‌ای امتیاز مهمی‌به حساب می‌آید. ارکستر سمفونیک سازمان سابقه‌ای طولانی دارد که همواره به طور منظم و پیوسته فعال و در حال تمرین بوده است. البته در مقطعی اجراهای آن متوقف شده بود؛ اما با بازنگری در فعالیت‌های آن دستور کار جدیدی برایش طراحی شد. سال گذشته هم در همایش سراسری مدیران رسانه ملی و هم برای اولین بار در افتتاحیه جشنواره موسیقی فجر اجرای موفقی داشت که با اقبال صاحبنظران مواجه شد. اکنون کمی‌شیوع کرونا کار را سخت کرده اما تمرین‌ها به صورت گروه‌های سازی جداگانه ادامه دارد. امسال تمرکز بر ضبط موسیقی قرار گرفته و کارهایی ضبط شده که به زودی رونمایی خواهد شد. سفارش هم از بیرون سازمان داریم که به نوبت انجام می‌شود.
آیا برای تولیدات دفتر موسیقی و سرود از دانشجویان دانشگاه سازمان هم بهره می‌برید؟
دانشکده موسیقی سازمان تعطیل شده و بسیاری از کارشناسان موسیقی فعلی از فارغ‌التحصیلان پیشین دانشکده هستند. برای این کارشناسان آموزش‌های تخصصی گذاشته می‌شود و کمیته تخصصی ترفیعشان هم در دفتر موسیقی و سرود تشکیل می‌شود. نیاز فعلی سازمان در این حوزه هم شناسایی شده و ما پیشنهادهای لازم را در این خصوص ارائه داده‌ایم.
امکانات دفتر موسیقی و سرود برای تولید موسیقی از نظر استودیو و... چگونه است؟
بزرگ‌ترین استودیوی موسیقی خاورمیانه متعلق به سازمان است. علاوه بر این امکانات دیگری در حوزه سازها داریم. سازهای خاصی داریم که شاید در کشور انگشت‌شمار باشند. علاوه بر آن کارگاهی برای تولید سازهای سنتی داریم که در حوزه ساخت سازهای سنتی خاص و با کیفیت فعال است. از این ظرفیت‌ها هم برای سازمان هم بیرون از سازمان بهرهبرداری می‌شود.
درخصوص تعامل با شعرا و خوانندگان به‌نام و استادان این رشته چه تدابیری در دوره جدید اندیشیده شده است؟
در خصوص تعامل با افراد دو بعد وجود دارد؛ یکی بعد دستگاه نظارتی سازمان و مرکز صیانت که اگر ملاحظه‌ای باشد، به ما اعلام شده و ما اعمال می‌کنیم. بعد دیگر نگاه ما به عنوان مجموعه تخصصی سازمان در حوزه موسیقی است که از همان جنس سیاستگذاری سبد موسیقی است و با رصد روند تولید موسیقی در ایران و جهان، نیازها را احصا و در سیاستگذاری در نظر می‌گیریم. بر این مبنا هر خواننده‌ای که قطعه موسیقایی با ضوابط سازمان تولید کند و منعی از بعد اول نداشته باشد، اثرش از نظر ما قابل پخش است. البته این کار باید از نظر استانداردهای کیفی و محتوا و فرم در شأن رسانه ملی باشد.