روایت و بازخوانی تاریخ معاصر ایران، موضوعی است که تاکنون دستمایه ساخت آثاری فاخر در قالب‌های گوناگون، نظیر فیلم و مجموعه‌های تلویزیونی قرار گرفته است و هر یک در تلاش برای برجسته کردن مقطع زمانی مشخصی از این قرن پرماجرا بوده‌اند؛ سده‌ای که افت‌وخیزهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی متعددی را پشت‌سر گذاشته و چهره‌هایی تاریخ‌ساز در بطن حوادث پرورانده تا پیشران تحولات گسترده تاریخی شوند.
به گزارش روابط عمومی رسانه ملی، بازنمایی تاریخ معاصر ایران به‌لحاظ نزدیکی زمانی و مکانی، همواره حساسیت‌ها‌ی ویژه‌ای داشته و مستلزم صرف زمان زیاد برای پژوهش و بهره‌گیری از شواهد مکتوب و عینی این دوره چالش‌برانگیز است. این ضرورت از آنجا ناشی می‌شود که ناچاریم بازتاب وقایع و حوادث یک‌صد سال اخیر را لابه‌لای عکس‌ها، فیلم‌‌ها، متون، اشعار، دست‌نوشته‌ها و خاطرات افرادی از قشرهای گوناگون که اکنون به تاریخ پیوسته‌اند یا در قید حیات‌اند، جست‌وجو کنیم و آن‌ها را مقارن با تاریخ بیابیم.
«رهی»؛ نمادی از سرزمین ایران
«سرزمین مادری» مجموعه‌ای تلویزیونی که در سه فصل برای بازآفرینی حوادث و روایت مقاطع مشخصی از تاریخ کشورمان، به‌ویژه دهه‌های 30 تا 50 تلاش کرد، در 60 قسمت و سه فصل به‌کارگردانی کمال تبریزی و تهیه‌کنندگی محمد مسعود تولید شد و اکنون قسمت پایانی را هم پشت‌سر گذاشته است.
«سرزمین مادری» قصه کودکی به‌نام رهی را روایت می‌کند که بعد‌از بمباران دهکده‌ای توسط نیروهای متفقین، از زیر آوار بیرون کشیده می‌شود. او در آغوش مادرش راهی تهران می‌شود و در خانواده‌ای توده‌ای بزرگ می‌شود؛ اما به‌دنبال ماجراهایی، به خانواده‌ای نظامی و اشرافی سپرده می‌شود.
او که درهرحال در این خانواده اعیانی پذیرفته نمی‌شود، به‌تدریج به بخش‌های دیگری از گذشته‌اش پیوند می‌خورد و درحالی‌که خودش و خانواده جدید به پیوند خونی با هم شک دارند، وارد خانواده‌ای می‌شود که گرایش‌‌های مذهبی دارند. قرار گرفتن رهی در موقعیت‌های گوناگون و تربیت در خانواده‌هایی با عقاید مختلف، حوادث بعدی را رقم می‌زند و بستری برای شکل‌گیری هویت و نقش او در جریانات اجتماعی و سیاسی سال‌های آینده ترسیم می‌کند.
در این مجموعه تلاش شده است از تأکید و تمرکز بر زندگی شخصیتهای برجسته پرهیز شود و داستان بر متن حوادث و رخدادهای دهه‌های گذشته در بستر اجتماعی جریان یابد تا ضمن به تصویر کشیدن فضایی واقعی و به‌دور از اسطوره‌گرایی، بخشی از تاریخ معاصر ایران را اگرنه بازآفرینی که بازگو کند.
روایتی تاریخی از سرزمین مادری
فیلمنامه این سریال پربازیگر را که هم از چهره‌های تلویزیونی و هم از چهره‌های سینمایی بهره برده، علیرضا طالب‌زاده، نویسنده سریال‌هایی چون «رقص پرواز»، «صاحبدلان» و «در پناه تو» نوشته است. قصه در سه مقطع زمانی روایت می‌شود که خط ربط همه آن‌ها شخصیت رهی است.
حضور شخصیت ثابت به طالب‌زاده کمک کرده تا بهترین راه‌های ارتباطی میان این سه برهه را ترسیم کند و ازطریق او، آدم‌های اطراف را با هر نوع گرایش سیاسی و اعتقادی به تصویر بکشد. همچنین، ازطریق انتقال رهی از یک خانواده توده‌ای به خانواده‌ای اشرافی و پس‌از آن، به یک خانواده مذهبی، با شخصیت‌پردازی از او به‌عنوان موضوع اصلی، قصه و شرایط و بستر تاریخی را اطراف موضوع نمایش داده و درعین‌حال، از خطای مستقیم‌گویی درباره فرقه‌ها و گروهک‌های موجود در آن برهه تاریخی، مصون مانده است.
به‌این‌ترتیب است که بیننده با دنبال کردن سرنوشت رهی، بی‌آنکه چیزی به او تحمیل شود، بستر تاریخی آن زمان را درک می‌کند، با آن همراه می‌شود و این درست همان کارکردی است که یک درام نمایشی در هر مدیوم باید داشته باشد. از دیگر امتیازات فیلمنامه باید به زبان سریال اشاره کرد. درحالی‌که در بیشتر سریال‌های این‌چنینی، به‌بهانه تعهد تاریخی، از زبان مکتوبی استفاده می‌شود که معمولاً ثقیل و ناملموس است و بیننده آن را پس می‌زند، طالب‌زاده از زبان رایج بدون کلمات و ترکیب‌هایی که اکنون به زبان فارسی معاصر اضافه شده، استفاده می‌کند تا برای بیننده این زمان، ملموس و دور از تکلف و تصنع به نظر برسد.
طالب‌زاده که متأسفانه این سال‌ها کمتر دست به نگارش سریال زده، برای رسیدن به عمق تاریخ و ملموس و ماندگار کردن وقایع، از تنوع و مهارت بازیگران بهره می‌برد تا مخاطبان قصه‌ای رادنبال کنند که وجوه خانوادگی و عاشقانه دارد و ازاین‌حیث آنان را سرگرم می‌کند.
داستان وطن در یک درام اجتماعی
زمانی که کمال تبریزی سریال «دوران سرکشی» را به‌قلم علیرضا طالب‌زاده روی آنتن شبکه برد، طرح اولیه «سرزمین مادری» در ذهنش نقش بسته بود و همان زمان با رضا جودی، تهیه‌کننده این سریال قرار تولید یک سریال تاریخی را گذاشت؛ هرچند که با آماده شدن فیلمنامه شرایط به‌شکلی رقم خورد که این اثر به‌دست محمد مسعود سپرده شد که در کارنامه تلویزیونی‌اش نام سریال «معصومیت ازدست‌رفته» به‌کارگردانی داوود میرباقری به چشم می‌خورد.
سرانجام، کارگردانی سنجیده و متناسب تبریزی که به‌دلیل اتکا بر وقایع مشخص و معین تاریخی، کار دشواری نیز بود، این درام اجتماعی فاخر درجه الف را به یکی از ماندگارترین آثار تاریخی تلویزیون بدل کرد.
صحنه و لباس در بستر تاریخی
هم‌جواری و رابطه درست کارگردان با متن، اثری همخوان و همگن به وجود آورده است. تبریزی با انتخاب میزانسن‌های مناسب برای پرداختن به قصه‌ای که در یک بستر شناخته‌شده تاریخی تعریف می‌شود، داستانش را میان لوکیشن‌های متعددی که از کوچه‌‌ها، خیابان‌ها و میدان‌های کاخ‌ها، خانه‌ها، دفتر روزنامه، کتابفروشی، حسینیه، شهربانی و... می‌گذرد، تعریف می‌کند. این درحالی است که هر سه فصل سریال مملو از صحنه‌های شلوغ خیابانی است که کارگردانی مطلوب تبریزی را به رخ می‌کشد.
او تلاشش را کرده تا به انطباق معماری آن برهه توجه کاملی داشته باشد و نقایص جغرافیایی‌اش را به‌جای فیلترهای قهوه‌ای و راش‌های سیاه‌وسفید، با اصلاح رنگ و نور برطرف کند تا از تنوع رنگی و جذابیت بصری بیشترین بهره را ببرد و شفافیت و طراوت تصویر را حفظ کند. حضور مجید میرفخرایی در مقام طراح صحنه و لباس این اثر را باورپذیر کرده است. در طراحی لباس طبقه شهری و روستایی دهه30 خبری از لباس‌های کهنه و رنگ‌ورورفته نیست.
برای حفظ زیبایی‌شناسی اثر، فقر خانواده اردکانی و اوس‌حسین تفرشی به‌جای لباس‌های کثیف و بدرنگ، در جنس و دوخت و سادگی آن تداعی شده است و برای نشان دادن تمیزی و زیبایی لباس خانواده حاج محسن بزازان و وحیده، همسر رهی که طبقه بازاری را معرفی می‌کند، از رنگ و طرح درستی استفاده شده است. حتی در طراحی لباس خانواده بهادری در هر سه فصل نیز نشانه‌هایی از اغراق دیده نمی‌شود و تفاوت طبقاتی طبقه متمول و اشرافی در دهه 40 و 50 با طبقه متوسط و کارگر، نه در برجسته شدن پوشش افراد که بیشتر در منش و سبک زندگی آن‌ها دیده می‌شود.
تنوع گسترده بازیگران
حضور جمعی از چهره‌های شاخص سینما و تلویزیون که نقش‌آفرینی هرکدام برای درخشیدن یک اثر نمایشی کافی است، به این سریال اعتباری ویژه بخشیده است؛ از ثریا قاسمی، الهام حمیدی، حسین محجوب، پژمان بازغی، بیتا فرهی، جعفر دهقان، هنگامه قاضیانی، نیکی کریمی، میترا حجار، پرویز پورحسینی، امیر آقایی، فرهاد قائمیان، حسن پورشیرازی، محمدرضا فروتن، علی شادمان و شهاب حسینی در فصل یک و دو گرفته، تا سعید راد، گلچهره سجادیه، پریوش نظریه، سیدمهرداد ضیایی و آرش مجیدی که در فصل سه جایگزین شخصیتهای فصل یک و دو شدند و توانستند ویترینی خوش‌آب‌ورنگ را پدید آورند و همگی در جذب مخاطبان موفق عمل کنند.