دوشنبه ششم خرداد مصادف با 21 رمضان، سالروز شهادت امام علی(ع) است. 1400 سال پیش در چنین روزی، 21 رمضان 40 هجری قمری، جهان، اسوه عدالت را از دست داد.
به گزارش روابط عمومی رسانه ملی، سریالی که در نیمه اول دهه 1370 شمسی ساخته شد و بارها روی آنتن رفت و از سازندگان آن قدردانی و تمجید شد. از قضا، هشتم خرداد هم سالروز تولد داوود میرباقری، نویسنده و کارگردان این سریال است. این تقارن سه جانبه، فرصت مناسب و درخور توجهی شد تا در این شماره هفتهنامه صداوسیما نگاهی بیفکنیم به علل ماندگاری این سریال.
سهشنبه 21 آبان 1370، فیلمبرداری سریال امام علی(ع) کلید زده شد. در اولین سکانسی که به روش 35 میلیمتری، در دکورهای مدینه در شهرک سینمایی غزالی فیلمبرداری شد، مروان بن حکم(اصغرهمت) برای مخالفان خلیفه سوم، خط و نشان کشید. محمد هاشمی، رئیس وقت سازمان هم در اولین جلسه فیلمبرداری حضور داشت. با ضبط این سکانس، مسیر پنج ساله ساخت این سریال 22 قسمتی آغاز شد. این مجموعه به عنوان اولین تولید فاخر تاریخی- مذهبی بعد از انقلاب به شمار میرود. سریال امام علی(ع) نقطه درخشانی در کارنامه تلویزیون است که در زمان خودش بسیاری از بزرگان هنر را در خودش جمع کرد. خیلیها را مثل چنگیز وثوقی (وردان) و سیروس گرجستانی (اباقطام) احیا کرد. خیلیهارا مثل ویشکا آسایش (قطام) و فرهاد اصلانی (یزید) شناساند و بازیگران شناخته شده سینما مثل داریوش ارجمند(مالک) و پرویز پرستویی(محمد بن ابابکر) هم درآن بازی کردند. قرار بر این بود خسرو شکیبایی هم در نقش ابن ملجم بازی کند و حتی تست گریمش هم منتشر شد. اگر این اتفاق میافتاد، بمبی بود که آن فضای رمانتیک سریال «خانه سبز» را منفجر میکرد. 28 سال قبل وقتی فیلم برداری این سریال آغاز شد شاید هیچ کس فکرش را هم نمیکرد کاری که جلوی دوربین رفته، تبدیل به سریالی ماندگار و اثرگذار شود؛ اما این اتفاق، پنج سال بعد افتاد؛ وقتی که اولین قسمتهای آن روی آنتن شبکه اول رفت. خیلیها تصور نمیکردند این سریال آنقدر دیدنی و جذاب باشد که بعد از 22 سال هنوز هم بیننده داشته باشد. حتی امروزه دیالوگهایش جزئی از ادبیات مردم و اهل قلم شدهاست. دیالوگهایی که داوود میرباقری و حسین پناهی روزها و ماهها برایش زحمت کشیدند تا نه خیلی پیچیده و فلسفی و نه آنقدر ادبی و سنگین باشد که فقط خواص از آن سردرآوردند. دیالوگها در حد فهم عموم نوشته شده، بیآنکه حرمت کلام شکسته شود. دیالوگهای این اثر بیشتر به شعر میماند و بیشباهت به نثر نهجالبلاغه و صنعت سجع موجود در آن نیست. حاصل زحمت داوود میرباقری و گروهش هنوز هم جزو آثار پر فروش محصولات سروش است. سریال امام علی(ع) هر سال در ماه رمضان پخش میشود همچنان که امسال نیز روی آنتن شبکه چهار رفته است. تکه تکه پلانهایش بهعنوان مرجع در مراسم روزها و شبهای قدر و شهادت امام علی (ع) به کار برنامهسازان تلویزیونی میآید. از طرفی این اثر جریانساز هم شد و تأثیری که این مجموعه روی مردم و مسئولان گذاشت، سبب شد تا مجموعههای «تنهاترین سردار» و «ولایت عشق» هم ساخته شود. اینکه چه اتفاقی سبب شد سریال امام علی(ع) ماندگار شود دلایل متعددی دارد که بد نیست به برخی از آنها اشاره کنیم.
اولینهای مذهبی در تلویزیون
«امام علی(ع)» اولین سریال فاخر تاریخی مذهبی بعد از انقلاب است. این اولین بودن سبب دیده شدن و خیلی اتفاقات دیگر شد. اولین دکور تاریخی زمان اسلام در شهرک سینمایی غزالی برای این سریال ساخته شد و بعدها به عنوان لوکیشن اصلی اغلب آثار مذهبی استفاده شد. بسیاری از چهرههای تاریخی برای اولین بار از دل تاریخ جان گرفتند و دیده شدند. چهره اشخاصی مثل یزید، معاویه، عمروعاص، ابن ملجم، طلحه و زبیر و ... که شاید قدیمیترها در تعزیه دیده بودند و ما فقط در کتابها خوانده بودیم برایمان دیدنی شد. این اولین دیدنها سبب ماندگاری نقشها در خاطرهها شد و در کنارش با شخصیتهای دیگر تاریخی مثل ولید و قطام و مروان هم آشنا شدیم. شاید اگر پرونده تاریخی سازی میرباقری همانجا در سال 75 بسته میشد خاطره سریال «امام علی(ع)» و آدمهایش از ذهن پاک میشد، ولی روند تاریخی مذهبی سازی میرباقری در «معصومیت از دست رفته» و «مسافر ری» و «مختارنامه» نشان داد که اینکاره است! تاریخ اسلام دغدغه مهم اوست که عمر و هنرش را صرف روایت آن کرده است. سریال امام علی(ع) تنها نقطه درخشان کارنامه میرباقری نیست که صرفاً با ساخت شاهکاری هنری، پروندهاش بسته شود. پرونده هنری بعضیها مثل کیهان رهگذر کارگردان «بوعلی سینا»، محمدعلی نجفی کارگردان «سربداران» و شهرام اسدی کارگردان فیلم سینمایی «روز واقعه» خیلی زود و تنها با خلق یک اثر در بستر تاریخی بسته شد. در حالیکه میرباقری جریان دنبالهداری را ایجاد کرد که هنوز تمام نشده است و او این روزها با جدیت در حال اجرای مراحل پیش تولید سریال «سلمان فارسی» است.
معجزه داوودی
زمانی که داوود میرباقری دست به کار تولید سریال امام علی(ع) شد 33 سال بیشتر نداشت و این خیلی عجیب به نظر میرسید که جوانی در این سن و سال بتواند از پس مدیریت چنین گروه عظیمیبرای تولید سریالی با مضمون خلافت امام شیعیان برآید. باید دید پشتوانه این جوان 33 ساله چه چیزی بوده است. کارنامهاش نشان میدهد میرباقری خالق بسیاری از اولینهاست. شاید اگر انقلاب فرهنگی نمیشد، این سید اهل خیج شاهرود الان با مدرک مهندسی معدن پلی تکنیکش، دریکی از معادن این کشور مشغول کار بود؛ اما چند سال تعطیلی دانشگاهها سبب شد تا میرباقری سال 59 وارد تئاتر شود. سال 61، وقتی هنوز 25 سالش نشده بود پایش به تلویزیون باز شد. «ایوان مدائن» را نوشت و در آن کار بازی کرد. تلهتئاترهای «آیینه خیال»، «اسکندر» و «شاه مغلوب» را کارگردانی کرد. با ساخت یک سریال چهار قسمتی با هنرنمایی سیاوش تهمورث، بهرام شاهمحمدلو، محمدعلی احمدی، هوشنگ توکلی، راضیه و مرضیه برومند وارد فضای سریال سازی شد. سال 65 سریال عجیب و تاریخی «گرگها» را ساخت که زمان و مکانی خیالی داشت و این نگاه به تاریخ برای اولین بار از او دیده شد. سال 70 «رعنا» را روی آنتن برد و با ساختاری پیچیده و روایت عشق و عاشقی در فلاش بک، اولین بار پرویز پرستویی را به تلویزیون معرفی کرد. میرباقری بهجز سریالسازی، فیلمهایی مثل «آدم برفی» و «ساحره» را ساخته و کارهایی مثل «عشق آباد» و «دندون طلا» را نیز روی صحنه برده است.
وقتی دقیقهها مهم شدند
این سریال طولانی نیست. ۲۲ قسمت است و برای اثر گذاری زمان زیادی لازم نداشته است. شخصیت پردازی میرباقری کامل است و شخصیتها سرانجام کارشان را میدانند. سریال امام علی(ع) شروعی طوفانی داشت. هیچ کس انتظار شروع یک سریال مذهبی را نداشت. ناگهان در برابر شخصیتهای تاریخی ای قرار گرفتیم که هم میشناختیمشان و هم دوستشان داشتیم. حتی با اینکه معاویه، عمروعاص و ولید منفی بودند؛ ابایی از این نداشتیم که آنان را تحسین کنیم. شخصیتها قوام یافته بودند. هر کدام، شخصیت و تیپ و فرم خاصی داشتند. بعضی از آنها به خصوص شخصیتهای منفی، خواص متافیزیکی و فرامتنی داشتند. عمروعاص خود شیطان بود،آینده و عاقبتش را میدانست و حتی دانستن و اجرای تئاتر آنتیگون هم وجوه فرامتنی او را نشان میداد. قطام هم نشانهای از زنان اغواگری بود که همه مردان را شیدای خود میکنند. از ولید و وردان گرفته تا ابن ملجم و اشعث.
اعجاز و ایجاز در کلام
دیالوگهایی هم که از سریال به گوشمان میرفت، در ذهنمان حک میشد. دیالوگهای میرباقری نه مثل دیالوگهای کیمیایی حق به جانب، نه مثل بیضایی پیچیده و نه مثل علی حاتمی ادیبانه و شاعرانه بود. تلفیقی بود از ادبیات کهن و گفتار امروزی که شیوایی و ایجاز و کنایه را باهم داشت. مثلاً در جایی، عمروعاص با کنایهای خاص به معاویه میگفت: «برادریم؟». همین یک عبارت کوتاه، از گذشته این دو شخصیت، پدران و مادرانشان، نشانههایی میداد. یا در جایی دیگر عمروعاص برای رهایی یزید از دست تعلیمات پدرش، معاویه میگفت:«ابایزید! سیاست، بیماری میانسالی است». یا وقتی معاویه برای عدهای ازیارانش، سفرهای شاهانه ترتیب داده بود و میگفت:«این ران ملخ سفره معاویه است». عباراتی که کاملاً قابلیت ضربالمثل شدن را هم داشتند. متنهای نریشن سریال هم نمونه خوبی از نریشنهای اثر گذار بود که شنیدنی ازآب درآمده بود طوری که هنوز هم نریشنهای این سریال و به خصوص نریشن فرمان امام علی(ع) به مالک، از تلویزیون پخش میشود. این دیالوگها و نریشنها کم کم به متن انشاها راه پیدا کرد و نوع نوشتنها شبیه هم شد. لحن متنوع ادای دیالوگها هم درخور توجه بود. ولید، لحن تندی داشت و با تاکید خاص مدام میگفت:«مسئله» وعمروعاص با لحن پرکشش و پر غمزهاش در ماجرای حکمیت، ابوموسی را گول میزد که:«پرنده عرش کجا و چرنده ارض کجا؟». خیلیها که آن موقع به مدرسه میرفتهاند یادشان میآید که چقدر اجرای تئاترها و دیالوگهای مدارس، شبیه اجرای دیالوگهای این سریال شده بود. دیالوگهایی که بارها به دست میرباقری و حسین پناهی، چکش خورده بودند. دو نفری که هر دویشان روحیه سرکش روستایی داشتند. اولی از روستای خیج شاهرود آمده بود و دومی هم فرزند دژکوه سوق کهگیلویه.
آنها که رفتند...
تنها 23 سال از پخش سریال امام علی(ع) میگذرد، ولی با این حال بیشترین تعداد اموات را داشته است. به همین سبب دیدنش پر از خاطره است بیش از 20 بازیگر این سریال، دیگر بین ما نیستند مهدی فتحی همان عمروعاص سیاس و حیله گر معاویه در سریال امام علی(ع) است که رفتنش موجب حیرت همگان شد. مهدی فتحی از اواخر پاییز 82 دچار عارضه قلبی شد و به بیمارستان ایرانمهر قلهک رفت و سپس به دلیل مشکلات مالی به بیمارستان دولتی شهدای تجریش منتقل شد و در آخرین روز زمستان 82 از این جهان رفت. در سومین روز بهار 83 بر دوش تشییع کنندگان بهت زده که مرگ او را در 64 سالگی باور نداشتند به سمت بهشت زهرا تشییع شد. جواد خدادای در نقش ابوذر، همان بازیگر معروف سریال آینه بود که سال 87 در دورتموند آلمان با زندگی خداحافظی کرد. رضا کرم رضایی در نقش طلیحه بن خویلد (پیامبر دروغین کوفه) 14 فروردین 89 با سابقه بازی در 47 فیلم و 30 سریال زندگی را بدرود گفت. جهانگیر فروهر در نقش ابوسفیان، چهره شناخته شده سینمای ایران از بازیگران هزاردستان در سال 76 در سن 81 سالگی درگذشت. حسین ایلبیگی در نقش صعصعه در ۲۳ خرداد ۸۳ دارفانی را وداع گفت. عباس امیری در نقش ابوموسی اشعری و همان کاهن اعظم معبد آمون در سریال «یوسف پیامبر» اسفند 89 در حادثه تصادف در جاده رشت به دیدار حق شتافت. منصور والامقام در نقش زبیر و همان پیشخدمت گراند هتل هزاردستان، 28 تیر 1380 زندگی را بدرود گفت. منوچهر لاریجانی در نقش طلحه هفتم بهمن 1390 در اثر سرطان کبد در استرالیا درگذشت. حسین پناهی عزیز و دوست داشتنی خالق دیالوگهای ماندگار و بازیگر نقش ابن خباب در کمال ناباوری 14 مرداد 1383 با ما خداحافظی کرد. نعمت الله گرجی پیرمرد مصری و دهنده عسل زهرآلود به مالک، 17 فروردین 1379 با بازی در 94 فیلم، دنیای هنر را ترک کرد. سروش خلیلی در نقش قاصد مروان به حاکم مصر و همان مالک ارمنی طلا و ساعت فروشی قازاریان در هزاردستان 29 اسفند 1384 درگذشت. احمد قدکچیان در نقش تاجر شامی 17 آذر 1385 با بازی در بیش از 50 فیلم بازیگر و کارگردان شناخته شدهای بود که زندگی را بدرود گفت. رضا خندان در نقش عدی بن حاتم و بازیگر نقش سنان در سریال «مختارنامه» 10 مهر 1389 درگذشت. علی اصغرگرمسیری در نقش ژندهپوش شامی در سن 89 سالگی 19 آذر 1379 زندگی را بدرود گفت. باقر صحرارودی در نقش کعبالاحبار تیر ماه 93 با زندگی خداحافظی کرد. انوشیروان ارجمند برادر بزرگ داریوش ارجمند، هنرمند بزرگ سینما و تئاتر ایران در نقش اشعث بن قیس،23 آذر 93 زندگی را بدرود گفت. عباس وفایی که نقش محمدبن طلحه را داشت هم در 1 تیر 93 از میان ما رفت. او در زمان فوت، 57 ساله بود. عزیز هنرآموز، بازیگر نقش عقیل برادر امام علی(ع) هم 15 اسفند 93 فوت کرد. بهمن زرینپور در نقش عبداللهبن عمر هم 17 تیر 95 در 75 سالگی دار فانی را وداع گفت. داود رشیدی هم 5 شهریور 95 درگذشت. او نقش حکیمبن جبله را داشت. پرویز شاهینخو در نقش ابوالحق و محمدتقی شریفی در نقش اسلمی هم از بازیگران این سریال بودند که دیگر در میان ما نیستند. از همه عجیب تر فوت علی آزاد در در نقش ابن عباس مرداد 1371 بود که در میانه ساخت سریال به دیار باقی شتافت؛ شگفت آنکه او وارد چادر حضرت علی(ع) شد و دیگر بیرون نیامد. تدوینگر سریال امام علی(ع) زنده یاد مهرزاد مینویی، اسفند 81 درگذشت. مازیار پرتو مدیر فیلمبرداری این سریال هم دوم بهمن 92 در کالیفرنیا درگذشت. در 13 فروردین امسال، جمشید مشایخی، بازیگر نقش ابن مسعود هم دارفانی را وداع گفت.
گوش نواز به سبک مراغه
احیای موسیقی قدیمی ایرانی از خصوصیات ماندگاری موسیقی این سریال است. موسیقی سریال امام علی(ع) هم در زمان خودش پرطرفدار شده بود. خیلیها زیر لب آن را زمزمه میکردند و بدون شک اگر بازار گوشیهای موبایل، آن موقع داغ بود، زنگ تلفن خیلیها همین کار فرهاد فخرالدینی میشد. موسیقی تیتراژ سریال امام علی(ع) تا چند قسمت،آوازی نداشت اما ناگهان از قسمتهای میانه سریال، آوازی عربی با لهجه ایرانی شنیده شد:«کل صبح وکل اشراق / تبک عینی به دمع مشتاقی». صدیق تعریف که اسمی عجیب داشت وکمتر شناخته شده بود، پنج بیت میخواند که سه بیتش عربی بود و دوبیتش فارسی و این دوبیت فارسی، ترجمه دوبیت آخرعربی بود. کارآنقدرگل کرد که خیلیها بدون آنکه معنای آن را بدانند و بدانند که این ابیات و موسیقی مربوط به 500 سال قبل و متعلق به عبدالقادرمراغهای است،آن را از برکردند. مدتی بعد دو کاست موسیقی این سریال هم از راه رسید. موسیقی سریال امام علی(ع) پای ثابت همه گروههای موسیقی شده بود ودر مراسم رژه نیروهای نظامی هم پخش میشد. کاربه جایی رسید که تا چندماه درآغاز خبر 21 شبکه اول هم موسیقی این سریال، به گوش میرسید. فرهاد فخرالدینی در خلال دو سال و نیم و با دستمزد 10 میلیون تومانی، موسیقی این سریال را ساخت.
این صداهای ماندگار
دوبلههای عالی استادان و قدیمیهای دوبله ایران از ویژگیهای سریال امام علی(ع) بود و به جذابیت کار کمک فراوانی کرد. به دلیل شلوغی سر صحنه، کار به دوبله کشید. دوبلهای که در زمان پخش معلوم شد بازیگرانی که جای خودشان حرف زدهاند، بهتر توانسته اند دیالوگهایشان را ماندگار کنند. اگرچه نمیشد تاثیر صدایی مثل منوچهر اسماعیلی یا مینو غزنوی را بر روی شخصیتهای مالک و قطام، انکارکرد. مدیریت دوبلاژ سریال را مرحوم بهرام زند به عهده داشت. خود زند به جای عمار یاسر (سعید نیکپور) گویندگی کرد. دوبلور مالک اشتر هم منوچهر اسماعیلی بود. نقش ابوموسی اشعری (عباس امیری) را نیز پرویز بهرام گفت. مرحوم فتحی، بهزاد فراهانی و پرویز پرستویی نیز از بازیگرانی بودند که به جای خودشان صحبت کردند. در کل دوبله این مجموعه، جزو بهترین کارهای مدیر دوبلاژ و گویندگانش است.
سعیده نیک اختر